Çox erkən vaxtlarımda başa düşmüşəm ki, kifayət
qədər uzun həyat yaşasam, varlı olacağam.
Uorren Baffett (Warren Buffett)
Hər vaxtınız xeyir. Son beş il ərzində etdiyim ilk paylaşımdır. Eyni zamanda, çox güman ki, bu bloqda paylaşacağım son yazıdır.
2014-cü ilin payızında MBA dərəcəsi üzrə təhsil almaq üçün ABŞ-a köçmüşəm. Təhsil aldıqdan sonra isə karyeramı ABŞ-da davam etməyə başlamışam. Təhsilə başladığım zaman bu bloqa daha vaxt ayırmayacağıma və fikrimi digər, mənim üçün olduqca daha üstün olan prioritetlərdə cəmləşdirəcəyimə qərar vermişdim. Fikrimdən də vaz keçməmişəm.
Bloqun qaralamalarında fikirlərimi qeyd etdiyim amma yazı olaraq bitirmədiyim 15-ə yaxın mövzunun arasında "Qiymətin formalaşması", "Hansı hallarda kredit götürməyə dəyər", "Şirkətin maliyyə analizi", "İnflyasiya nədir", "Biznes krediti verildikdə nələrə baxılır", "Şirkət növləri", "İnvestisiya fondları" kimi mövzular var. Amma sonuncu yazının tamamilə başqa bir mövzuda olmasını istəyirəm.
-------------------------------------------------------------
Bu yazı zənginliyə aparan 5 addımdan bəhs edəcək. "Zənginliyin" sizin üçün nə mənaya gəldiyini hərəniz ayrılıqda özünuz üçün müəyyənləşdirə bilərsiniz amma mən məhz maliyyə baxımından zəngin olmağın yolundan danışıram.
Mən sizə birdən birə zəngin olmağın yolunu öyrədə bilmərəm. Çünki qısa bir zamanda zəngin olmağın effektiv, hamı üçün yarayan və həmışə alınan universal bir üsulun mövcud olduğuna inanmıram.
Bu yazı uzun müddət ərzində tədricən sərvət cəmləşdirib özünü bir gün "varlı" adlandıra bilməyin yolu haqqında bəhs edir.
Yol altı addımdan və ya qaydadan ibarətdir amma o qaydalardan əlavə iki şərtin baş tutması vacibdir. Şərtlər bunlardır:
1) Növbəti 15-25 il ərzində dünyanızı dəyişməyəcəksiniz (zarafat etmirəm).
1) Növbəti 15-25 il ərzində dünyanızı dəyişməyəcəksiniz (zarafat etmirəm).
2) Həyatınızda sizdən asılı olmayan və böyük maliyyə çətinliklərinə səbəb olacaq bir faciə baş verməyəcək.
Bu iki şərtin heç biri sizdən asılı deyil və bəxtdən asılıdır. Amma bu şərtlərdən heç biri sizi yoldan çəkindirməsə və beş qaydanın beşinə də riayət etsəniz sizə bir müddət sonra maliyyə baxımından rahat həyat yaşaya biləcəyinizin təminatını verirəm.
Qaydalar isə çox sadə bir prinsip üzərində qurulub. Qazandığınızdan daha az xərcləyin. Qənaət etdiyiniz məbləği aşağı riski olan və sabit gəlir gətirən bir şeyə yatırın. İllik 5-6% gəlir qazansanız, kifayətdir. Həmin yatırımdan qazandığınız gəliri yenidən işə yatırın. Bu prosesi illər boyunca davam edin - ta yatırımlardan qazandığınız gəlirin sizin bütün xərclərinizi qarşılayacağına qədər. Ondan sonra da yatırım etməyə davam edin - qazancınız sizə istədiyiniz həyat tərzi sürməyə imkan verənə qədər.
Yatırımlardan əldə edəcəyiniz gəlirə ''passiv gəlir'' (passive income) deyilir - çünki həmin gəlir sizin fəal iştirakınız olmadan sizin cibinizə axan gəlirdir. Aşağıdakı ''qaydalar'' isə yuxarıda təsvir etdiyimin xırdalamasıdır.
I Qayda: Xərclərinizi yazın.
Xərcləri azaltmağın yolunda ata biləcəyiniz ən birinci və ən vacib addım - xərclərinizi qeydə almaqdır.
Hər gün, hər bir xırda xərci yazmağa başlayın. Xərclərinizi fərqli maddələr üzrə ayırd edin (yemək, paltar, kommunal xərcləri, restoran/kafe və s.). Bir ay boyunca bu işə sadiq qalın. Ayın axırında hər maddə üzrə xərclədiyiniz pulun miqdarına baxanda təəccüblənəcəksiniz. Heç də vacib bilmədiyiniz məqsədlərə nə qədər pul xərclədiyinizi görəcəksiniz.
Xərclərin izlənməsi üçün çoxsaylı Android və Apple tətdbiqləri (app-ları) mövcuddur - onlardan yararlanın.
Xərclərin izlənməsi üçün çoxsaylı Android və Apple tətdbiqləri (app-ları) mövcuddur - onlardan yararlanın.
Xərclərinizi yazmağın ən asan yolu budur:
Hər bir xırda xərciniz olan an o xərci telefonunuzdakı app-a qeyd edin. App-lardan istifadə etmək istəmirsinizsə, telefonunuzun bir yerində kiçik bir qeyd aparın. Günün axırında isə evə gəldikdə, həmin xərcləri bir yerə yazın. Bir yer dedikdə, Excel faylı olsa yaxşı olar.
Excel-dən istifadə edirsinizsə, sizin üçün hazır və sadə Excel formasını hazırlayıb aşağıdakı keçidə yükləmişəm. Xərclərinizi qeydə almaq asan olsun deyə aşağıdakı keçiddən həmin Excel faylını yükləyib istifadə edə bilərsiniz. Fayl çox sadədir və onu istədiyiniz kimi dəyişə və özünüzə uyğunlaşdıra bilərsiniz.
Keçidə tıqladıqdan sonra açılan səhifədə "slow donwload" düyməsinə basın, sözügedən Excel faylı yüklənəcək.
II Qayda: Borc, kredit və kredit kartlarından uzaq durun.
Albalı və Bolkart kimi kartlardan istifadə etməyin. Bu kartlarla əşya almanız gələcək gəlirinizi bu gün xərcləməyiniz mənasına gəlir. Uzaq durmağın bir səbəbi var: Bolkart və ya Albalı kartına aldığınız televizor və ya geyim sizə əlavə gəlir qazandırMAyacaq. Bu gün həmin paltarı almağa kifayət qədər pulunuzun olmadığına görə kredit kartından istifadə edirsinizsə, demək həmin borcu gələcək ayın gəlirindən ödəməli olacaqsınız və gələcək ay özünüzə daha da az pul qalacaq. Bundan əlavə, hələ bir faiz də ödəməli olacaqsınız.
Aşağıdakı qızıl qaydanı yadda saxlayın:
Kreditə pul götürmək ancaq o halda sərf edir ki, həmin pula əldə edəcəyiniz gəlir ödəyəcəyiniz faizdən daha yüksəkdir.
Məsələn, bir biznesə pul yatırmaq istəyirsiniz amma pulunuz yoxdur. Həmin biznes yatırdığınız pulun sizə 30% gəlir gətirəcək. Başqa sözlə, 1,000 manat pul qoyursunuzsa, 1,300 manat gəlir əldə edəcəksiniz. Bankdan alacağınız kreditə isə yalnız 10% ödəməli olacaqsınız (faiz, komissiya, və digər xərcləri nəzərə almaqla). Bax bu halda bankdan 10%-dən kredit götürüb həmin pulu sizə 30% qazandıran işə yatırmağa həqiqətən dəyər (işin riskini MÜTLƏQ nəzərə alaraq). Qazandığınız 30%-dən 10%-i bankın faizini və digər xərcləri ödəməyə, qalan 20%-i isə sizin cibinizə gedəcək. İş nə qədər risklidirsə, özünüzə qalacaq faiz bir o qədər artıq olmalıdır. Yəni qəpik-quruş üçün riskli işə girişib böyük kredit götürməyin.
Bankdan 10%-ə kredit götürüb televizor almağınız isə sizə əlavə xərcdən başqa heç nə verməyəcək.
Albalı və Bolkart kimi təkliflər maliyyə baxımdan sizin yalnız itkinizə gətirib çıxaracaq. Bu kartların adını başqa cür qələmə verə bilərlər amma faktiki olaraq bunlar kredit kartlarıdır.
III Qayda: Hər ay gəlirinizin 1/10 hissəsindən az olmayaraq bir qismini kənara qoyun.
Albalı və Bolkart kimi kartlardan istifadə etməyin. Bu kartlarla əşya almanız gələcək gəlirinizi bu gün xərcləməyiniz mənasına gəlir. Uzaq durmağın bir səbəbi var: Bolkart və ya Albalı kartına aldığınız televizor və ya geyim sizə əlavə gəlir qazandırMAyacaq. Bu gün həmin paltarı almağa kifayət qədər pulunuzun olmadığına görə kredit kartından istifadə edirsinizsə, demək həmin borcu gələcək ayın gəlirindən ödəməli olacaqsınız və gələcək ay özünüzə daha da az pul qalacaq. Bundan əlavə, hələ bir faiz də ödəməli olacaqsınız.
Aşağıdakı qızıl qaydanı yadda saxlayın:
Kreditə pul götürmək ancaq o halda sərf edir ki, həmin pula əldə edəcəyiniz gəlir ödəyəcəyiniz faizdən daha yüksəkdir.
Məsələn, bir biznesə pul yatırmaq istəyirsiniz amma pulunuz yoxdur. Həmin biznes yatırdığınız pulun sizə 30% gəlir gətirəcək. Başqa sözlə, 1,000 manat pul qoyursunuzsa, 1,300 manat gəlir əldə edəcəksiniz. Bankdan alacağınız kreditə isə yalnız 10% ödəməli olacaqsınız (faiz, komissiya, və digər xərcləri nəzərə almaqla). Bax bu halda bankdan 10%-dən kredit götürüb həmin pulu sizə 30% qazandıran işə yatırmağa həqiqətən dəyər (işin riskini MÜTLƏQ nəzərə alaraq). Qazandığınız 30%-dən 10%-i bankın faizini və digər xərcləri ödəməyə, qalan 20%-i isə sizin cibinizə gedəcək. İş nə qədər risklidirsə, özünüzə qalacaq faiz bir o qədər artıq olmalıdır. Yəni qəpik-quruş üçün riskli işə girişib böyük kredit götürməyin.
Bankdan 10%-ə kredit götürüb televizor almağınız isə sizə əlavə xərcdən başqa heç nə verməyəcək.
Albalı və Bolkart kimi təkliflər maliyyə baxımdan sizin yalnız itkinizə gətirib çıxaracaq. Bu kartların adını başqa cür qələmə verə bilərlər amma faktiki olaraq bunlar kredit kartlarıdır.
Çox primitiv məsləhətdir, deyilmi? Primitivdir, razıyam. Amma primitiv olduğuna baxmayaraq effekti təsəvvür etmədiyiniz qədər dəyərlidir.
Bir vedrəyə hər gün 10 stəkan su töküb yalnız 9 stəkan su boşaltsanız bir müddət sonra vedrə daşacaq. Bankda maaş hesabınızdan əlavə başqa cari hesab açıb hər ay maaşınızın 1/10 hissəsini ora qoysanız on ay sonra bir aylıq maaşınız yığılacaq.
"Maaşım o qədər azdır ki, lap on aylıq maaş da mənə bir fərq eləməyəcək" fikri sizi bunu etməkdən daşındırırsa, 10 aylıq müddəti ağlınızdan çıxarın və gələcək həyat illərinizi düşünün. Yaşınız 25-ə qədərdirsə, gələcəkdə çox güman ki, ən azı 40-55 illik həyatınız var (təki daha çox olsun, bədbin ssenarini nəzərə alıram). On illər boyunca bu qaydaya əməl etmənin nəticəsi gözlədiyinizdən daha təsiredicidi olacaq.
"Mənim gəlirim ancaq xərclərimi ödəməyə bəs eləyir, artıq pulum heç qalmır" deyirsinizsə, sizə cavabım aşağıdakı parçadır.
"Babilin Ən Varlı Adamı" ("The Richest Many In Babylon") adlı kitabdan bir misal gətirmək istəyirəm. Kitabın qəhrəmanlarından biri pul haqqında dərs keçmək üçün onlarla insanı bir otağa yığır və onlara bir sual verir.
- Qazandığınız pul sizə bəs edirmi?
Hamı "yox" deyə cavab verir. "Bütün qazancımız yalnız xərcləri ödəməyə kifayət edir" deyə davam edirlər. Bu halda, baş qəhrəman başqa sual verir.
- Hamınızın qazancı eynidirmi?
Otaqdakı hər kəs fərqli məbləğdə pul qazandığını deyir. Qəhrəmanımız da cavab verir ki,
- Hamı fərqli məbləğdə pul qazandığına baxmayaraq necə olur ki, ayın axırında hamının cibi eyni dərəcədə boş olur? Demək gəliriniz artdıqca, xərclərinizi də artırırsınız. Demək gəliriniz artdıqca, sizə lazım olmayan şeylərə pul xərcləməyə başlayırsınız. Demək "istək" və "ehtiyac" arasındakı fərqi görə bilmirsiniz. Odur ki, yalnız ehtiyaclarınıza pul xərcləyib istəklərinizdə qənaət etməklə hər ay artıq qalan pulunuzu qırağa qoya bilərsiniz.
Hamımız eyni qədər yeməyə və paltara ehtiyacımız var. Bizim imkanlarımız daha çox şeyə bəs etdikcə daha çox şeyə pul xərcləmək istəyirik. Odur ki, məcburi xərclərlə istəklərinizi səhv salmayın.
Amma lap 100 il yaşasanız belə, sadəcə qırağa pul qoymaqla zəngin olmayacaqsınız. Bu qayda zəngin olmağın qaydalarından yalnız biridir. Növbəti qaydaları da oxuyun.
IV Qayda: Kənarda yığılmış məbləği nəyəsə yatırıb əlavə gəlir əldə etməyə başlayın.
Yığılmış məbləğ işsiz, boş oturanda servanta qoyulub toz yığan qab-qacaq qədər faydasız olur. Həmin pulu mütləq yeni gəlir əldə edəcək bir işə yatırmaq lazımdır. Yatırım dedikdə adi bank depoziti də ola bilər.
Bazarda mal alqı-satqısı ilə məşğul olan bir tanışınız varsa, pulu onun dövriyyəsinə buraxın və müəyyən müddətin axırında alacağınız gəlir payını əvvəlcədən danışın. Müqavilə bağlayın, sövdələşməni sözdə etməyin. Bağladığınız müqaviləni rəsmi surətdə notariusda təsdiqlətdirin - əks halda həm pulunuzu, həm tanışınızı itirəcəksiniz. Sizin şərtləriniz bankdan alacağı kredit şərtlərindən daha yaxşı olsa, həmin adam banka getməyəcək, sizin şərikliyinizdən istifadə edəcək.
Xahiş edirəm, nəzərə alın ki, yuxarıdakı misalda sizi faizə borc verməyə sövq etmirəm. Azərbaycanda bank lisenziyası olmadan bu işlə məşğul olmağın nə dərəcədə qanuni olduğunu bilmirəm. Əksinə, tanışınızla şərikliyə girişməyinizdən bəhs edirəm.
Bazar alverinə girişmək istəmirsinizsə, bir neçə tanışınızla bir araya gəlib, şirkət qurub rəsmi surətdə bir mənzil alaraq onu kirayə verməyə başlaya bilərsiniz. Daşınmaz əmlakın riski çox aşağıdır və tam olaraq qiymətini itirmək ehtimalı da azdır. Kirayə gəliri isə sizə yığdığınız pulun üstünə dərhal gəlir əldə etmək imkanı yaradacaq.
Daşınmaz əmlaka da girişmək istəmirsinizsə, adi bank depoziti belə işə yarayar. Əsas - kənara qoyduğunuz pulun boş oturmamasını təmin etməkdir.
"Bitcoin" kimi başınız çıxmayan və yalnız bahalaşmasından gəlir əldə edəcəyiniz şeylərə pul qoymayın. "Ucuz alıb baha satacağam" deyə fikirləşmək risklidir. Ucuza alacağınızı bahaya satMAya bilərsiniz. Əmin olun ki, qoyacağınız pul sizə mümkün qədər yaxın zamanda məhz nəğd mənfəət gətirməyə başlayacaq (bazardakı dövriyyədən gəlirin payı, kirayə gəliri, depozit faizi və s.). Məqsəd birinci aydan nəğd gəlir əldə etməyə başlamaqdır.
Saiktcə pul yatırıb bahalaşmasından faydalanmaq istəyirsinizsə, şəxsən mənim məsləhətim - ABŞ-ın səhm bazarının indiksinə - S&P 500 Index və ya Dow Jones Index-lərinə pullarınızı yatırın. Bunlar ABŞ-ın səhm bazarındakı ən etibarlı şirkətlərin səhmlərinin indeksləridir. Bunu etmək üçün brokerlik xidməti göstərən yerli banklardan birinə müraciət edə bilərsiniz. Bildiyimə görə, Paşa Bankın brokerlik xidməti mövcuddur. Orada hesab açıb, hər ay hesabınıza pul yatırın və yatırdığınız pulu adını çəkdiyim səhm indekslərinə yönəldin. O indekslərə pul yatırmaqla, ABŞ iqtisadiyyatına pul yatırmış olursunuz. ABŞ səhm bazarı (maliyyə böhranları çıxmaq şərtilə) tarix boyunca ancaq artıma doğru gedib. Pullarınızı ora yatırandan sonra hesabınıza illər boyunca dəyməyin, qoyun qalsın. Bir neçə gündən bir alıb satmaqla ancaq pul itirəcəksiniz. 10-15 il boyunca hər ay stabil olaraq pul yatırın və hesabınıza heç dəyməyin.
Bu qaydaya əməl etdikdə kənara qoyduğunuz məbləği bir işə yatırmaqla siz əlavə gəlir əldə etməyə başlayacaqsınız.
V Qayda: Əlavə gəlirinizi də yatırıb daha çox gəlir axını yaradın.
Maaşınızdan yığdığınız və işə yatırdığınız pul sizə əlavə gəlir gətirirsə, həmin gəliri təzə televizor almağa sərf etməyin. Həmin gəlirin özünü də dövriyyəyə buraxıb üstündə əlavə gəlir əldə edin. Qoyun yığdığınız pulların uşaqları sizə öz nəvələrini gətirsin. Onları da işə buraxın ki, onlar da sizə nəticələrini gətirsin. Bunu 10-15 il davam edin.
Nə qədər pul xərcləmək istəsəniz belə, əmin edin ki, hər ay gəliriniz xərcinizdən daha çox olsun.
Təkcə yuxarıdakı qaydalara əməl etməklə bir insan, gəlirindən asılı olaraq, 15-25 il ərzində kifayət qədər sərvət toplamış olacaq. Sərvətinizin artdığı hər ayla bu işi davam etdirməyə ürəyinizdəki istək və motivasiya da artacaq.
Yuxarıdakı qaydalara əməl etsəniz, uzun bir müddət sonra sizi imkanlı şəxsə çevrilməkdən saxlaya bilən amilləri minimuma endirəcəksiniz.
25 illik müddət sizə çox uzun görükürsə, "25 il çox uzun müddətdir, o vaxta qədər nələr olacaq, nələr olmayacaq bilmək olmaz" deyə düşünürsünüzsə, aşağıdakıları da düşünün:
25 il sonrakı halınızı indidən təsəvvür edin. Nə işlə məşğulsunuz? Maliyyə imkanınız nə yerdədir? Kasıb və ya orta gəlirli ailədən gəlmisinizsə, 25 il sonra sizi zəngin edəcək dəyişiklik nədir?
Bunların heç birinə dəqiq cavabınız yoxdursa, yuxarıda sadaladığım qaydalara indidən riayət etməyə başlayın. Nə də olsa, peşman olmayacaqsınız.
-------------------------------------------------------------
Yekun
25 illik müddət sizə çox uzun görükürsə, "25 il çox uzun müddətdir, o vaxta qədər nələr olacaq, nələr olmayacaq bilmək olmaz" deyə düşünürsünüzsə, aşağıdakıları da düşünün:
25 il sonrakı halınızı indidən təsəvvür edin. Nə işlə məşğulsunuz? Maliyyə imkanınız nə yerdədir? Kasıb və ya orta gəlirli ailədən gəlmisinizsə, 25 il sonra sizi zəngin edəcək dəyişiklik nədir?
Bunların heç birinə dəqiq cavabınız yoxdursa, yuxarıda sadaladığım qaydalara indidən riayət etməyə başlayın. Nə də olsa, peşman olmayacaqsınız.
-------------------------------------------------------------
Sonuncu paylaşımdır. Bu yazı ilə heç olmasa bir kəsin düşüncəsində dəyişiklik toxumunu əkmiş olsam, demək buna sərf etdiyim vaxt və enerji hədər getməyib.
Özünüzə yaxşı baxın.
Ağarza.
+%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9+%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%BA+(5).bmp){kind=small}
.bmp){kind=small}
.bmp){kind=small}
+%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9+%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%BA+(5).bmp)
.bmp)
+%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9+%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%BA+(5).bmp)
.bmp){kind=small}
.bmp)
