Qiymətli Kağızlar: Derivativ

İngilis dilinin maliyyə dünyasında mühüm yer tutduğunu nəzərə alaraq bir çox məfhumun ingilis dilinə olan tərcüməsini verməyin vacib olduğunu hesab edirəm. Beləliklə, ingiliscə qiymətli kağıza "security" deyilir. 

Qiymətli kağızların bir neçə təsnifatı mövcuddur: istiqrazlar, səhmlər və derivativlər. Bunlardan biri olan derivativlərin təsvirini aşağıda görə bilərsiniz.

DERİVATİVLƏR

Derivativ - iki tərəf arasında bağlanan sazişin bir növüdür. "Derivatiive" sözü ingilis dilindən tərcümədə "törəmə" deməkdir. Derivativ, dəyəri digər aktivin dəyərindən asılı olduğu üçün, ondan törədiyi üçün bu cür adlanır. Derivativin dəyəri hansı aktivdən törəyirsə, həmin aktivə bazis aktivi deyilir (ingilis dilində underlying asset). Ən çox rast gəlinən bazis aktivləri əmtəələr (taxıl, neft, qızıl, və s.), səhmlər, istiqrazlar, faiz dərəcələri və valyutalardır.

Derivativ tipli qiymətli kağızlara həmçinin təcili saziş deyilir (ingiliscə financial contract).

Derivativin ən geniş yayılmış növləri bunlardır:

- Fyuçer müqaviləsi (futures contract)

- Forvard müqaviləsi (forward contract)

- Opsion (option)

- Svap (swap)

Bunarın bəzilərinə ayrılıqda baxaq.

Fyuçer müqaviləsi (futures contract).

Fyuçer müqaviləsi, anlaşıldığı kimi, iki tərəf arasında bağlanan müqavilədir. Şərtlərdə gələcəkdə bir tarix və miqdar göstərilir. Müqavilənin şərtlərinə görə bir tərəf bazis aktivini (bazis aktivinin nə olduğuna yuxarıda bax) həmin gələcək tarixdə bugünkü qiymətlə satacağına söz verir. Digər tərəf isə o bazis aktivini həmin gələcək tarixdə bugünkü qiymətlə alacağına söz verir.

Gəlin bir misala baxaq:

Təsəvvür edin ki, BP şirkəti hal-hazırda neftin hər barelini 100 dollardan satır. Bu qiymət BP şirkətinə sərf eləyir. Amma BP şirkəti bir il ərzində neftin qiymətinin aşağı düşəcəyindən və, beləliklə, mənfəətinin azalacağından ehtiyatlanır.

Bir il sonra qiymətin düşməsindən irəli gələn itkinin qarşısını almaq üçün BP şirkəti fyuçer müqaviləsi bağlayır. İkinci tərəf kimi maliyyə bazarının hər hansı digər iştirakçısı çıxış edə bilər (digər neft şirkətləri, maliyyə şirkətləri, neftin ucuzlaşmasından pul qazanmaq istəyən adi insanlar (spekulyatorlar) və s.). Bu müqaviləyə əsasən BP şirkəti bir il sonra hər barelini bugünkü qiymətə, yəni 100 dollara satacaq.

Beləliklə, bir il sonra, barelin qiyməti 80 dollara düşsə ya da 120 dollara qalxsa, BP şirkəti öz neftini yenə də 100 dollara satacaq.

Başqa sözlə, BP şirkəti fyuçer müqaviləsini bağlamaqla həm mümkün itkinin qarşısını alır, həm də mümkün əlavə gəlirin. BP şirkəti fyuçer müqaviləsini yalnız ona görə bağlayır ki, yüz dollarlıq bareldən əldə edilən mənfəət onu artıq tam qane edir. Bu üsul "hecinq" (ingilis dilində "hedging") adlanır.

Hecinq (hedging) - riskin azaldılması və gələcəkdə stabil gəlirin təmin edilməsi məqsədilə qiymət dəyişməsindən yarana biləcək mümkün zərər və gəlirlərin qarşısının alınması.

Fyuçer müqaviləsinin də əsas funksiyası məhz hecinqdir.

Gəlin başqa bir misala baxaq:

Çörək sexinin sahibi Məmməd kişi hazırda taxılın bir tonunu 250 manata alır. Bu qiymət onu tam qane edir. Gələcəkdə taxılın qiymətinin azalmasından əldə edə biləcək gəlir ona cəlbedici görsənsə də, Məmməd kişi taxılın qiymətinin artmasından daha çox qorxur.

Məmməd kişi fikirləşir: "Bir il sonra taxılın qiyməti düşə də bilər, qalxa da bilər. Qiymət düşsə xərclərim azalacaq və pula qənaət edəcəyəm. Amma qiymətin artmasından zərər çəkmək istəmirəm. Riski sevmirəm, bir il sonra da taxılı indiki qiymətlə alım, bəsimdir."

Bunları fikirləşdikdən sonra Məmməd kişi qərar verir ki, fyuçer müqaviləsi bağlasın. Bunun üçün o broker şirkətinə müraciət edir və broker şirkəti ona müqavilə bağlamağa ikinci tərəfi tapır. Müqaviləyə əsasən Məmməd kişi bir il sonra taxılın bir tonunu 250 manata alacaq.

Bir il sonra, taxılın qiymətinin dəyişməsi Məmməd kişinin vecinə deyil. O öz taxılını 250 manata alır və bu qiymət onu tam qane edir.

Beləliklə, fyuçer müqaviləsindən şirkətlər özlərini riskdən qorumaq üçün istifadə edə bilərlər. Amma digər tərəfdən, heç nə istehsal etməyən, heç nə satmayan və heç bir fəaliyyət göstərməyən investorlar da fyuçer müqavilələrini bağlaya bilərlər. Bu cür investorlar məhz qiymətin dəyişməsindən pul qazanmağa çalışırlar. Taxıl fyuçeri müqaviləsini bağlayan bu cür investor taxılın özünü heç görmür, onun yalnız maliyyə haqq-hesabını görür. Bu cür investorlar spekulyator (ingiliscə speculator) adlanır.

Fyuçer bazarındakı iştirakçıların 95%-i məhz spekulyatorlardan ibarətdir. İqtisadiyyata onların yeganə faydası ondan ibarətdir ki, onların sayəsində Məmməd kişi kimiləri fyuçer müqaviləsini bağlamağa həmişə adam tapa bilirlər. Başqa sözlə desək, spekulyatorların olması fyuçer bazarına likvidlik (liquidity) qatır (yəni fyuçer müqaviləsi bağlamaq istəyən adam/şirkət özünə ikinci tərəfi tapmaqda çətinlik çəkmir).

Forvard müqaviləsi (forward contract).

Forvard müqaviləsi tam fyuçer müqaviləsi kimidir. Yeganə fərq isə bundan ibarətdir ki, fyuçer müqaviləsi bir qrup standart aktivlər üçün nəzərdə tutulub və standart şərtlər üzərində bağlanır. Forvard isə qeyri-standart məhsullar üçün və tərəfdaşların istədikləri şərtlərlə bağlanan müqavilədir.

Məsələn, taxıl üçün açıq bazarda brokerlər tərəfindən təklif edilən hazır fyuçer müqavilələri var. Amma iki tərəf öz arasında pomidor-xiyar alveri üçün heç bir brokerdən fyuçer müqaviləsini əldə edə bilməyəcək, çünki pomidor-xiyar üçün fyuçer müqaviləsi ümumiyyətlə yoxdur. Bunun səbəbi isə ondadır ki, dünyada taxıla olan tələbat pomidor-xiyara olan tələbatdan qat-qat çoxdur. Tələbat olmayan yerdə isə məhsul da olmur.

Opsion (option).

Opsion da fyuçer və forvarda bənzəyir. Amma yuxarıdakılardan fərqli olaraq opsion yalnız bir tərəf üçün öhdəlikdir. Opsionu əlində saxlayan tərəf həmin opsiondan yalnız sərfəli olduqda istifadə edə bilər. Opsionu əldə edənin xərci isə - opsion üçün vasitəçiyə (brokerə) ödənilən qiymətdir - mükafat (ingiliscə premium).

Opsionun iki növü var.

Alınma üçün opsion (call option) - Bu opsionu əldə etmiş adam şirkətdən onun səhmini opsionda göstərilmiş qiymətə ala bilər. Bu halda, şirkət öz səhmini həmin adama opsiondakı qiymətə satmağa məcburdur.

Misal: "A" şirkətinin bir səhmi 50 dollar dəyərindədir. "A" şirkəti öz işçilərinə bonus kimi alınma opsionlarını paylayır. Bu opsionlar bir il sonra şirkətin səhmini 50 dollara almağa imkan verir. Aradan bir il keçir və "A" şirkətinin hər səhmi artıq 80 dollar dəyərindədir. Şirkətin bir işçisi həmin opsiondan istifadə edərək şirkətdən həmin səhmləri 50 dollara alır. Aldıqdan dərhal sonra isə səhmləri açıq bazarda 80 dollara satır və bir günün içində hər səhmin üstündə əlavə 30 dollar qazanmış olur.

Satılma üçün opsion (put option) - Bu opsionu əldə etmiş adam şirkətə onun səhmini opsionda göstərilmiş qiymətə sata bilər. Bu halda, şirkət öz səhmini həmin adamdan opsiondakı qiymətə almağa məcburdur.

Misal: "A" şirkətinin bir səhmi 50 dollar dəyərindədir. "A" şirkəti öz işçilərinə bonus kimi satılma opsionlarını paylayır. Bu opsionlar bir il sonra şirkətin səhmini 50 dollara satmağa imkan verir. İndi isə təsəvvür edin ki, bir il sonra "A" şirkətinin səhminin dəyəri 10 dollara düşür. "A" şirkətinin işçisi açıq bazardan "A" şirkətinin səhmlərini 10 dollardan alır, sonra isə əlindəki satılma opsionundan istifadə edərək həmin səhmləri "A" şirkətinə 50 dollardan satır və bir günün içində hər səhmin üstündə 40 dollar qazanmış olur.

Opsionilar təkcə səhm deyil, digər bazis aktivləri üçün də istifadə olunur. Misalları qəlizləşdirməmək üçün yalnız səhmlərdən nümunə gətirmişəm.

Svap (swap) haqqında burada danışmaq istəmirəm. Svap digərlərinə nisbətən daha az yayılması ilə yanaşı, daha qəlizdir. Həm də svapı başa salmaqla çox dərinə getmiş olacağam. Mənim bu bloqda ümumi məlumatı mümkün qədər sadə dillə izah etməyə çalışdığıma görə isə derivativlər haqqında hələ ki, bu qədər.

___________________________________________________________________

Yeni yazılar haqqında xəbər almanız üçün sağdakı "e-poçtla abunə ol" bölməsinə email-ınızı daxil edin, ya da bloqun Facebook səhifəsini "like" edib yeni paylaşımlardan bildiriş almağı seçin.

Facebook: Iqtisadi bloq